De verborgen onderwereld van Istanbul: de Cisterne van Philoxenos

De verborgen onderwereld van Istanbul: de Cisterne van Philoxenos

Onder de drukke straten van het hedendaagse Istanbul schuilt een indrukwekkend staaltje Byzantijnse techniek: de Binbirdirek-cisterne, ook wel bekend als de Cisterne van Philoxenos. Deze mysterieuze wateropslagplaats ligt vlak bij het voormalige Hippodroom van Constantinopel en biedt een fascinerende blik op hoe de oude stad haar watervoorziening regelde.

Een naam met geschiedenis

De naam ‘Cisterne van Philoxenos’ is afkomstig uit historische bronnen. Er bestaat enige discussie over de precieze locatie, maar veel historici beschouwen de huidige Binbirdirek-cisterne als de meest waarschijnlijke kandidaat. Een andere mogelijke locatie is een open cisterne bij Cağaloğlu, maar daarover later meer.

De Turkse benaming Binbirdirek Sarnıcı betekent letterlijk ‘cisterne van duizend-en-één zuilen’ – een poëtische overdrijving, want het bouwwerk bevat in werkelijkheid 224 zuilen. Toch geeft het goed de indruk van de overweldigende rij zuilen die bezoekers begroet als ze via de stenen trap afdalen naar dit ondergrondse monument.

Architectonisch meesterwerk

De cisterne dateert waarschijnlijk uit de 5e of 6e eeuw en behoort tot de grootste overdekte waterreservoirs van Byzantijns Istanbul. Met een oorspronkelijke capaciteit van ongeveer 40.000 kubieke meter water diende het bouwwerk als opslag voor drink- en huishoudwater in een dichtbevolkt stadsdeel.

De ruimte heeft een rechthoekige plattegrond van ongeveer 64 bij 56 meter. Het dak wordt gevormd door bakstenen kruisgewelven, ondersteund door marmeren zuilen uit het eiland Proconnesus. De zuilen zijn opgesteld in 14 rijen van 16, elk ongeveer 12 meter hoog. Bijzonder zijn de dubbele zuilen met trapeziumvormige kapitelen en stenen kragen, waarin steenhouwersmerken zijn teruggevonden. Deze merktekens zouden verwijzen naar de namen van de metselaars of hun werkplaatsen.

Om het bouwwerk te versterken tegen aardbevingen, werden houten trekbalken tussen de bogen geplaatst – tegenwoordig vervangen door metalen staven. De muren, tot wel 9 meter dik, zijn opgetrokken uit brede bakstenen met dikke lagen mortel, bekleed met een waterdichte pleisterlaag om lekkage te voorkomen. De aanwezigheid van vensteropeningen bij het plafond wijst erop dat de cisterne deels boven het maaiveld uitstak en mogelijk ook als fundering diende voor een ander gebouw.

Het hart van het watersysteem

De Binbirdirek-cisterne was niet zomaar een opslagplaats; ze maakte deel uit van het complexe waternetwerk van Constantinopel. Terwijl de beroemde Basilica Cisterne werd gevoed door een andere leiding, werd Binbirdirek van water voorzien via de Valenslijn – het langste aquaductsysteem van de Romeinse wereld. Deze lijn liep dwars door de stad en eindigde op de Tweede Heuvel, waar de cisterne zich bevond. Daar fungeerde zij als castellum divisorium, een distributiepunt dat het water verder verspreidde naar andere delen van de stad.

Een andere mogelijke locatie?

Toch blijft er onzekerheid over de exacte locatie van de oorspronkelijke cisterne van Philoxenos. In Cağaloğlu, iets ten noorden van de Mese (de hoofdstraat van Constantinopel), zijn resten gevonden van een enorme muur die behoort tot een open cisterne. Bij opgravingen in 1968 bleek deze muur meer dan 14 meter diep te zijn – diep genoeg om te suggereren dat het niet om een gewone muur, maar om een enorm waterreservoir ging. Of dit nu de cisterne van Philoxenos was, of een ander vergeten bouwwerk zoals de Cisterne van Theodosius of de Cisterna Maksima, blijft een open vraag.

Mark Twain onder de indruk

De indrukwekkende sfeer van de Binbirdirek-cisterne werd in 1869 treffend omschreven door Mark Twain in The Innocents Abroad. Hij schreef:
“Je bent twaalf meter onder de grond, te midden van een wildernis van hoge, slanke granieten zuilen. Waar je ook staat, je bent het middelpunt van een doolhof van bogen en zuilengalerijen die verdwijnen in de schemering.”

Tot op de dag van vandaag blijft de Binbirdirek-cisterne bezoekers fascineren – een verborgen wereld onder de stad, waar geschiedenis en architectuur samenkomen in stil, koel water.

⁀➴ Deel dit artikel: